Алқабилер соты-тараптардың бәсекелестігі, судьялардың тәуелсіздігі, объективтілік, алқалылық, кінәсіздік презумпциясы сияқты сот төрелігінің принциптеріне толық жауап беретін адам құқықтарының кепілі. Бұл институттың енгізілуі Қоғамның сот төрелігіне деген сенімсіздігін жеңеді және сол арқылы сот билігін нығайтады, қоғамдық құқықтық сананы қалыптастыратын маңызды фактор болып табылады.
Алқабилер сотының қызметіндегі ең маңыздысы – оларға айыпталушының кінәсі немесе кінәсіздігі және адамды кінәлі деп тану кезінде жаза тағайындау туралы сұраққа жауап беру құқығы беріледі.
Алқабилердің қатысуымен сотты ұйымдастыру процесі облыстық соттардың төрағалары алқабилерге кандидаттардың тізімін жасау үшін облыстық әкімдіктерге ұсынымдар жіберуден басталады, кейіннен мұндай адамдар кездейсоқ іріктеу арқылы нақты іс бойынша алқабилерді іріктеуге, содан кейін Қылмыстық-процестік кодексте көзделген рәсім бойынша негізгі құрамның 10 және 2 – қосалқы алқабилерді іріктеуге қатысады.
Алқабилерге кандидаттардың жыл сайынғы бастапқы тізімдерінің көзі әкімшілік-аумақтық бірлікте тұрақты тұратын сайлаушылардың тізімдері болып табылады. Бұл адамдар, егер олар 25 жасқа толса, үміткерлер тізіміне енеді.
Алқабилер алқасын қалыптастыру үшін алқабилерге кемінде 25 кандидаттың келуі қажет. Егер кандидаттар 25-тен аз болса, онда сот кандидаттардың қосымша тізімін талап ете алады.
Келген кандидаттар өздігінен бас тартқаннан кейін алқабилерге кемінде 17 үміткер қалуы керек. Егер олардың саны көп болса, онда судья барлық билеттерді қалған адамдардың тегімен бірге урнаға түсіреді, араластырады және 17-сі қалуы үшін осындай билеттерді шығарады, билеттері алынғандардың тегін атайды. Бұл адамдар бұдан әрі іріктеуге қатыспайды.
Кандидаттардың тегі жазылған қалған 17 билет прокурорға, сотталушыға және оның қорғаушысына 5 кандидатқа қарсылық білдіру үшін беріледі. (Екеуі-прокурор, үшеуі — сотталушы және оның қорғаушысы). Бұл жағдайда ешкім бұл бас тартудың себептерін түсіндірмеуі керек.
Нәтижесінде алқабилер алқасын құратын адамдардың тегі жазылған 12 билет қалады. Бұл билеттер урнаға түсіп, араластырылады, судья билеттерді бір-бірлеп алады, тегі мен нөмірін билет алу ретімен атайды. Алғашқы он-алқабилердің негізгі құрамы, 11 және 12-қосалқы құрам. Егер алқабилердің кез-келгені шығып қалса, онда оның негізгі құрамдағы орнын он бірінші қосалқы алқаби алады, егер басқа алқаби шығып қалса, он екінші орын алады. Кеңесу бөлмесіне негізгі құрамның 10 алқабилері мен 1 судья кетеді.
Алқабилер алқасы құрылғаннан кейін алқаби ант қабылдайды және нақты іс бойынша сот тергеуі басталады. Алқабилер сот залында және дәлелдемелерді зерттеуге қатысады. Мемлекеттік айыптаушы-прокурор, айыптаудың мәнін баяндайды. Сотталушы айыптау бойынша өз ұстанымын баяндайды, куәгерлерден, жәбірленушілерден, мамандардан, сарапшылардан жауап алынады, заттай дәлелдемелер тексеріледі. Заң тіпті алқабилердің қатысуымен, егер бұл іс бойынша дәлелдемелерді зерттеу үшін қажет болса, жер бедері мен үй-жайларды тексеруге рұқсат етіледі.
Алқабилер сот залында не болып жатқанын мұқият бақылап отыруы керек, олар өздері үшін жазбалар жазып, сотталушыға, жәбірленушіге, куәгерлерге, сарапшыларға төрағалық етуші судья арқылы сұрақтар қоя алады.
Сот талқылауы барысында судья-төрағалық етуші процесті жүргізеді, кеңесу бөлмесінде шешілуі тиіс мәселелерді тұжырымдайды, хаттаманың жасалуын бақылайды, дәлелдемелерге жол беру немесе жол бермеу туралы мәселені шешеді, іс-әрекетті саралайды.
Сот талқылауы барысында төрағалық етуші судьяның неғұрлым кең міндеттері мен өкілеттіктері кеңесу бөлмесінде шешім қабылдау кезінде алқабилердің тәуелсіздігі мен дербестігіне қандай да бір дәрежеде әсер етпейді. Қалыптасқан сот тәжірибесі бұған дәлел.
Алқабилер сотындағы іс жүргізудің ерекшеліктері азаматтың қылмыс жасаудағы кінәсі туралы мәселе қарапайым азаматтардың қатысуымен шешіліп қана қоймай, сонымен бірге қылмыстық процестің қарсылас сипатқа ие бола бастағандығында.
Сонымен бірге, қарсылас сот талқылауы кезінде судья сот процесінің пассивті бақылаушысы бола алмайды. Ол Тараптарға істің мән-жайларын жан-жақты және толық зерттеу үшін жағдай жасап қана қоймай (мысалы, тараптардың өтініші бойынша қажетті куәгерді шақыру, белгілі бір құжаттарды сұрау, сараптама тағайындау), сонымен қатар қажет болған жағдайда сотта жауап алынатын адамдарға және т. б. сұрақтар қоюы керек.. Судья заңды елеулі түрде бұза отырып алынған дәлелдемелерді заңды түрде елеусіз деп тануға, процеске қатысушыларға олардың құқықтары мен міндеттерін түсіндіруге, алқабилерге қолдануға жататын қылмыстық заңды түсіндіруге және т. б. құқылы.
Тараптардың бәсекелестік принципі даусыз пікірлердің емес, сотта зерттелген дәлелдемелерді талдауға негізделген ұстанымдардың бәсекелестігін болжайды. Адвокаттың-қорғаушының пікіріне байланысты екенін ескермеуге болмайды, бірақ сонымен бірге адвокат өзінің кәсібіндегі заң мен мораль сенім білдірушінің еркінен жоғары екенін, ол тек қорғаушының ғана емес, сонымен бірге оның мүдделеріне қызмет ететінін әрдайым есте ұстауы керек.
Кеңесу бөлмесінде алқабилер жасырын дауыс беру арқылы үш негізгі сұраққа жауап беруі керек: 1-сұрақ: іс-әрекеттің өзі болғандығы дәлелденді ме (мысалы, таудың түбінен мәйіт табылды, сотталушы жәбірленушіні жартастан арнайы итеріп жіберді деп айыпталды — қазылар алқасы кісі өлтіру орын алды ма деген сұраққа жауап беруі керек, яғни, жәбірленушіні мұндай жағдайлар емес, жартастан итеріп жіберген әрекет, мысалы, жәбірленуші жағаға шығып, жүрек талмасынан қайтыс болды немесе жәбірленуші суретке түсуге тырысып, жартастан құлады). Бұл жағдайда олар тек бір сөзбен жауап беруі керек – «иә» немесе «жоқ» немесе «иә, дәлелденген», «жоқ, дәлелденбеген». Олар жауаптарының себептерін түсіндірмеуі керек. Олар басқа нұсқаларды ұсынбауы керек.
2-сұрақ: бұл әрекетті сотталушы жасағаны дәлелденген бе (бұл сұраққа алқабилер бірінші сұраққа оң жауап берген жағдайда ғана жауап береді, яғни бұл әрекет дәлелденді және жәбірленуші жартастан итерілді) 2-сұраққа жауап берген кезде алқабилер жауап беруі керек, тиісінше, сотталушы жәбірленушіні жартастан итеріп жіберді ме, немесе басқа біреу оны жартастан итеріп жіберген шығар). Олар да жауаптарының себептерін түсіндірмеуі керек. Олар басқа нұсқаларды ұсынбауы керек. Жауап «иә, дәлелденген» немесе «жоқ, дәлелденбеген» болуы керек.
3-сұрақ: сотталушы бұл әрекетті жасағаны үшін кінәлі ме, егер алғашқы екеуіне оң жауап берсе, алқабилер бұл сұраққа жауап береді. Алқабилер сұрақтарға жауаптарды бос қағазға жазып, дауыс беру жәшігіне түсіреді. Дауыс беру нәтижелері судья мен алқабилер қол қоятын сауалнама парағына енгізіледі. Сауалнама парағы іс құжаттарына қоса тіркеледі.
Барлық үш сұраққа оң жауап болған жағдайда ғана кінәлі деп танылған адамды жазалау туралы мәселе шешілетін болады. Жазаға қарай шешім ашық дауыс беру арқылы қабылданады.
Қабылданған шешімді судья үкім нысанында баяндайды. Үкімде алқабилердің тегі көрсетілмейді.
Судья үкімге қол қойғаннан кейін алқабилер мен судья сот залына оралады және судья үкім шығарады.
Үкім жарияланғаннан кейін алқабидің өкілеттігі тоқтатылады.
Осылайша, алқаби міндеттерін орындау кезінде оған сотқа қатысқан әрбір күн үшін судьяның бір күндік жалақысының жартысы мөлшерінде жалақы төленеді.
Мутан Қанат, Жамбыл облысының қылмыстық істер жөніндегі мамандандырылған ауданаралық соты әкімшісінің бас маманы-сот отырысының хатшысы
По сообщению сайта Магнолия